مقاله علمی (براساس فیش برداری)

نقش مداخلات دارویی و روان شناختی در کاهش آسیب ناشی از مصرف مواد در زندانیان معتاد کارگاهی در ندامتگاه اراک در سال 1393-4
 
 
زمینه و هدف: درمان نگهدارنده با متادون می تواند موجب بهبود شاخص های مختلف سلامت افراد تحت پوشش به ویژه در زندان های کشور گردد، بنابراین هدف از انجام این مطالعه بررسی تاثیر درمان نگهدارنده با متادون بر کیفیت زندگی زندانیان تحت پوشش استان تهران در سال 1388 بود.
روش: این پژوهش از نوع توصیفی تحلیلی بوده و به لحاظ دستیابی به اهداف، جنبه کاربردی دارد که در دو گروه آزمایش و شاهد در سال 1388 محقق گردید. برای گردآوری داده ها از پرسشنامه های اطلاعات جمعیت شناختی و کیفیت زندگی استفاده شده است. تحلیل آماری داده های جمع آوری شده با استفاده از نرم افزار SPSS و با روش های آمار توصیفی و تحلیلی انجام شد.
یافته ها: از مجموع 250 نفر پاسخگو در گروه آزمایش؛ 27 نفر (10.8 درصد) در زندان اوین، 135 نفر ( 54.0درصد) در زندان قزلحصار و 88 نفر (35.2درصد) در زندان رجایی شهر به سر می برند، همچنین اعداد سطح معناداری ابعاد کیفیت زندگی شامل: «استفاده از خدمات و برنامه های کاهش زیان»، «راه های حل مشکلات حقوق»، «بهبود روابط خانوادگی»، «راه های بهبود خود»، «راه های مهار احساسات منفی»، «راه های مقابله بامشکلات سلامتی» و «راه های مقابله با مشکلات مواد مخدر» برابر: 0.012، 0.009، 0.021، 0.045، 0.037، 0.053 و 0.001 بوده است.
نتیجه گیری: در یک نگاه کلی، اجرای برنامه درمان نگهدارنده با متادون برای زندانیان تحت پوشش این برنامه موجب بهبود شاخص کیفیت زندگی آنان می گردد که می توان با انجام ساز و کارهای مناسب تر، موجب گسترش اجرای این برنامه در سراسر کشور و کاهش بروز بیماری های پر خطر مرتبط در زندان و جامعه گردد.      
       
کلید واژه: درمان نگهدارنده با متادون، کیفیت زندگی، زندان، تهران     

بیان مسأله
سوء مصرف مواد در زندانها، یک مشکل جدی برای هر جامعه ای به حساب می آید. موضوع مهم آن است که شواهد پژوهشی نشان می دهند که الگو های پر خطر مصرف مواد در زندان ها، خود منجر به مشکلات مهم تر و پیچیده تری شده است و آن هم، شیوع و گسترش افراد HIV مثبت و مبتلا به ایدز در زندان های کشور های مختلف جهان است(1و2). شواهد پژوهشی زیادی نشان می دهندکه ایدز در زندانها بیش تر از جمعیت عادی است.(8-1) دلایل شیوع بالای ایدز در زندان ها متعدد است؛ از آن جمله، می توان نسیت بالای مصرف کنندگان تزریقی مواد در زندان ها(1و2)، تزریق مواد با استفاده از سرنگ مشترک، رفتارهای جنسی محافظت نشده(14،4،3و15) و خالکوبی با استفاده از سوزن مشترک و غیر استریل را نام برد. دلایل انجام چنین رفتارهای پرخطر در زندان ها نیز متعدد و متنوع است(از جمله وجود اختلالات روان پزشکی در زندانیان(11،9،2،1و12)، ناتوانی در مقابله با استرس های زندان، استفاده از مواد مخدر برای سازگاری با محیط زندان(17و16) و درصد بالای معتادان در زندان ها). (18،4،2،1و19)نکته مهم آن است که مصرف مواد در زندان باعث مشکلات دیگری از جمله خشونت و تهاجم به زندانیان و کارکنان زندان ها و حتی تجاوز به زندانیان(23،3،2و20)، زورگویی، باج گیری و قلدری(12و18) و پرداختن به رفتارهای جنسی جهت دریافت مواد یا بازگرداندن بدهی هایی که مربوط به استفاده از مواد مخدر است، می شود. چنین معضلاتی خود منجر به گسترش بیشتر بیماری ایدز در زندانها می گردد.(12و18) به این ترتیب، ضرورت انجام اقدامات درمانی، کاهش آسیب و توانبخشی جهت پیش گیری از انتقال و سرایت بیماری HIV از طریق کاهش مصرف مواد مخدر در زندان ها مطرح می شود که در سالهای اخیر، پژوهش های فراوانی در این زمینه انجام شده است.(15،14،6،4،2،1و24-28)
از سوی دیگر، زندانها فرصتی برای ارایه مداخلات اساسی جهت پیشگیری از گسترش ایدز در جامعه می باشند و به همین دلیل، مداخلات مختلفی جهت درمان اعتیاد و کاهش آسیب در زندانها صورت گرفته است.(3،1و29) یکی از این مداخلات، درمان نگهدارنده متادون می باشد. هدف برنامه درمان نگهدارنده متادون در زندان که بسیاری از سازمان های بین المللی، گسترش آن را در زندانها توصیه می کنند، کاهش آسیب و نه تر کامل است. به عبارت دیگر هدف این نوع درمان آن است که اثرات مضرات جسمی، روانی و اجتماعی مصرف مواد را به حداقل برساند. پژوهش های مختلفی که در زمینه اثربخشی درمان نگهدارنده  متادون صورت گرفته، نشان می دهند که این برنامه بویژه اگر همراه با سایر مداخلات روانپزشکی و روانشناختی باشد، در کاهش مصرف مواد، جرائم و رفتارهای پرخطر و انتقال HIV و سایر بیماری های عفونی در زندان موثر است.(34،1-30)
این درحالی است که گزارش های رسمی، حاکی از وجود و مصرف مواد مخدر در زندانهای ایران است؛ بطوری که مثلا از تاریخ 30/8/79 تا تاریخ 1/1/81 میزان تریاک کشف شده از زندانهای کشور حدود 85/18 کیلوگرم، هرویین، 2600 گرم و حشیش، 4500 گرم بوده است. حدود 10% زندانیان در زندان های ایران، مواد مخدر مصرف می کردند و 83% این افراد، مصرف کننده هرویین بوده اند.(12)
به این ترتیب ضرورت درمان اعتیاد و کاهش آسیب در زندانها مطرح می گردد که مطالعه حاضر در راستای ارزیابی نقش درمان نگهدارنده متادون همراه با درمان روانپزشکی و روانشناختی در کاهش مخاطرات ناشی از مصرف مواد در زندان است.
بررسی اثرات مداخلات دارویی و روان شناختی در کاهش آسیب ناشی از مصرف مواد در زندانیان معتاد

1-میزان کاهش آسیب در اثر مداخلات دارویی و روان شناختی در کاهش آسیب ناشی از مصرف مواد در زندانیان معتاد(گروه مورد) چقدر است؟
2-میزان کاهش آسیب در اثر مداخلات دارویی و روان شناختی در کاهش آسیب ناشی از مصرف مواد در زندانیان معتاد(گروه کنترل) چقدر است؟
1-1: بررسی میزان شدت وابستگی در گروه مورد
1-2: بررسی میزان شدت وابستگی در گروه کنترل
1-3: بررسی میزان رفتارهای پرخطر در گروه مورد
1-4: بررسی میزان رفتارهای پرخطر در گروه کنترل
1-5: بررسی میزان شاخص SCL-90 در گروه مورد
1-6: بررسی میزان شاخص SCL-90 در گروه کنترل
1-7: بررسی میزان شدت خشم در گروه مورد
1-8: بررسی میزان شدت خشم در گروه کنترل
1-9: بررسی میزان رضایت مددجو در گروه مورد
1-10: بررسی میزان رضایت مددجو در گروه کنترل
مقیاس شدت وابستگی دارای 5 پرسش است که شدت وابستگی فرد به مواد و همچنین میزان کنترل بر مصرف مواد را ارزیابی می کند

مواد و روشها: پرسشنامه SCL-90-R(Symptom checklist 90 revised)، وضعیت روانی – شناختی زندانیان را ارزیابی می کرد. این پرسشناه توسط دراگوتیس و همکاران(35)، برای سنجش اختلالات جسمانی سازی، وسواس، افسردگیری، اضطراب، فوبیا، افکارپارانوییدی، روانپریشی و حساسیت در روابط بین فردی تدوین شده است که برای غربالگری اختلالات روانپزشکی و مشکلات مصرف مواد بکار می رفت
رضایت مددجو که توسط لارسن و همکاران تدوین شده دارای 8 پرسش بوده، رضایت مراجعان و همچنین بازخورد آنان را از مداخلات ارایه شده، ارزیابی می نمود
رفتارهای پر خطر که دارای 16 پرسش بوده و رفتارهای پرخطر فرد(فکر خودکشی، اقدام به خودکشی، خودزنی، خشونت و درگیری، دیگرزنی، مصرف مواد، مصرف تزریقی مواد، استفاده از سوزن و سورنگ استریل، ارتباط جنسی، استفاده از کاندوم، استفاده از وسایل بهداشتی مشترک، خالکوبی و خالکوبی با استفاده از سوزن مشترک) را در 6 ماه گذشته ارزیابی می نمود
پرسشنامه جمعیت شناختی که خصوصیات شخصی زندانیان و همچنین مدت محکومیت، نوع اعتیاد مدت زمان اعتیاد و سابقه ترک و ابتلا به بیماریهای روانی، ایدز و هپاتیت را بررسی می نمود.
پرسشنامه SCL-90-R(Symptom checklist 90 revised)، وضعیت روانی – شناختی زندانیان را ارزیابی می کرد. این پرسشناه توسط دراگوتیس و همکاران(35)، برای سنجش اختلالات جسمانی سازی، وسواس، افسردگیری، اضطراب، فوبیا، افکارپارانوییدی، روانپریشی و حساسیت در روابط بین فردی تدوین شده است که برای غربالگری اختلالات روانپزشکی و مشکلات مصرف مواد بکار می رفت.(36) در ایران میرزایی این آزمون را استاندارد نمود که آلفای کرونباخ مقیاس های خشم، اضطراب ترس مرضی و افکار پارانوییدی، بالاتر از 80/0بدست آمد. این آزمون می تواند به خوبی بیماران روانی، معتادان و افراد عادی را از یکدیگر تفکیک کند. خط برش این آزمون، 4/0تعیین شد.(37)
پرسشنامه مقیاس خشم که میزان خشم زندانیان را می سنجد. مقیاس شدت وابستگی دارای 5 پرسش است که شدت وابستگی فرد به مواد و همچنین میزان کنترل بر مصرف مواد را ارزیابی می کند. اعتبار صوری این پرسشنامه با استفاده از نظرات هیات علمی در این پژوهش مورد تایید قرار گرفت.
پرسشنامه رفتارهای پر خطر که دارای 16 پرسش بوده و رفتارهای پرخطر فرد(فکر خودکشی، اقدام به خودکشی، خودزنی، خشونت و درگیری، دیگرزنی، مصرف مواد، مصرف تزریقی مواد، استفاده از سوزن و سورنگ استریل، ارتباط جنسی، استفاده از کاندوم، استفاده از وسایل بهداشتی مشترک، خالکوبی و خالکوبی با استفاده از سوزن مشترک) را در 6 ماه گذشته ارزیابی می نمود. این پرسشنامه در پژوهش دکتر بیان زاده و همکاران(1378) تحت عنوان بررسی اثربخشی درمان اعتیاد، براساس رفتارهای پرخطر مربوط به اعتیاد و با در نظر گرفتن زمینه فرهنگی کشور، تهیه و تنظیم شد. اعتبار صوری و پرسشنامه ای فوق در این پژوهش مورد تایید قرار گرفت و در مرحله آزمایش، بر روی 20 مرجع اجرا شد و تغیرات نهایی در مورد آن اعمال گردید.(38)
پرسشنامه رضایت مددجو که توسط لارسن و همکاران تدوین شده دارای 8 پرسش بوده، رضایت مراجعان و همچنین بازخورد آنان را از مداخلات ارایه شده، ارزیابی می نمود. آلفای کرونباخ این آزمون، 93/0- 78/0 گزارش شده است.(36) در ضمن طی پژوهش حاضر، روایی صوری این آزمون نیز مورد تایید گروه علمی طرح قرار گرفت.

کلیه زندانیان معتاد کارگاهی که در زندان اراک در سال 93 در حال گذراندن طول مدت زمان زندانی خود می باشند.نمونه گیری به صورت تصادفی ساده در دو گروه مساوی
پس از پایان تکمیل پرسش نامه و چک لیستها ، با استفاده از برنامه نرم افزاری spss، نتایج پرسشنامه های دو گروه در مرحله پیش آزمون و پس آزمون، مورد مقایسه و تجزیه و تحلیل قرارخواهد گرفت. علاوه بر این، اثر مداخلات به صورت کیفی نیز بررسی  خواهد شد، بدین منظور مصاحبه های متمرکز با زندانیان دو گروه و همچنین با پزشکان، کارکنان اداری و کارشناسان انجام میشود و نظر آنان از مداخلات، ارزیابی و جمع آوری خواهد شد..
مطالعه حاضر از نوع مورد-شاهدی خواهد بود. از آنجایی که در استان مرکزی این زندان مرکزی به عنوان محل اجرای پژوهش در نظر گرفته شد. جامعه پژوهش، زندانیان معتاد و وابسته به مصرف مواد بود. به منظور تعیین نمونه پژوهش، از کلیه زندانیان مصرف کننده مواد درخواست شد که در طرح شرکت نمایند. از 2000 نفر زندانی این زندان، 120 نفر ملاک های ورود در طرح را داشتند که بصورت داوطلبانه و آزادانه، مراجعه و ثبت نام خواهندکرد.
معیارهای ورود به طرح عبارت بود از:
سابقه حداقل یک سال اعتیاد به مواد مخدر و داشتن وابستگی به مواد مخدر و نه مصرف تفننی.
حداقل محکومیت بالای 6 ماه به گونه ای که در تمام 6ماه بتواند در مداخلات روانی-اجتماعی شرکت کند.
شرکت داوطلبانه و نداشتن سایر شرایط اجتماعی و قضایی که مانع ادامه درمان باشد.
این عده به طور تصادفی و مساوی به دو گروه آزمایش و شاهد تقسیم شدند. به گروه آزمایش، درمان نگهدارنده متادون و درمانهای روانپزشکی و روانشناختی و به گروه شاهد، فقط مداخلات روانپزشکی ارایه شد. در ابتدای شروع مداخله، گروه آزمایش شامل 60 نفر و گروه شاهد شامل 60 نفر بود.
در طی اجرای پژوهش تعداد دیگری از افراد هر دو گروه به علت عفو و آزاد شدن و یا انتقال به یک زندان دیگر از طرح خارج شدند. به این ترتیب نمونه نهایی عبارت بودند از:

درمان نگهدارنده متادون شامل دو دسته از خدمات می گردید:
تجویز داروی متادون
ارایه مداخلات روانشناختی شامل گروه درمانی شناختی-رفتاری اعتیاد، مهارت آموزی، آموزش خانواده و درمان روانپزشکی بیماری های همراه.
افراد گروه آزمایش به مدت 6 ماه، داروی متادون دریافت نموده و هر روز در گروه درمانی های مختلف شرکت کردند. میزان متادون برای گروه آزمایش با 25 میلی گرم آغاز شد و افزایش دوز به میزان 10-5 میلی گرم در روز، با ارزیابی از وضعیت بیمار تجویز گردید و در نهایت درمان نگهدارنده با دوز 80 تا 120 میلی گرم، در افراد این گروه در طی دوره درمان ادامه یافت. افراد گروه شاهد جز مداخلات روانپزشکی به وسیله پزشکان عمومی و روانپزشک زندان و تجویز دارو های مختلف از جمله کلونیدین، خدمات دیگری دریافت نکردند.
لازم به ذکر است جهت ارایه درمان نگهدارنده با متادون و درمان روانپزشکی و روانشناختی، بهروانشناسان، پزشکان عمومی و روانپزشک نیمه وقت زندان مرکزی آموزش های وسیع کارگاهی ارایه شد و راهنمای درمان با متادون و ارایه مداخلات دارویی و رفتاری – شناختی در اختیارشان قرار گرفت. مدت اجرای مداخلات 6 ماه بود.
دو گروه، قبل و پس از اتمام برنامه، پرسشنامه های پژوهش را تکمیل کردند

یافته ها :
آمار توصیفی مربوط به توزیع فراوانی نمونه بر حسب منطقه و دانشگاه در جدول اارئه  شده است.






 بحث نتیجه گیری :
در سال 1950، سازمان ملل متحد در مورد اعتیاد به مواد مخدر تعریف زیر را ارائه کرد؛ اعتیاد به مواد مخدر عبارت است از مسمومیت تدریجی یا حادی که به علت مصرف مداوم یک دارو (طبیعی یا ترکیبی)، ایجاد می شود و به حال شخص یا اجتماع زیان آور می باشد. به عبارت ساده تر، اعتیاد عبارت است از وابستگی به موادی که مصرف مکرر آن با کمیت مشخص و در زمان های معین، از نظر مصرف کننده، ضروری بوده است(تاجری,1389).بدون شک مواد مخدر و روان گردان را باید در راس آسیب های اجتماعی قرار دارد که سلامت روانی و اجتماعی همه مردم را تهدید می کند که کشور ما نیز از این قاعده مستثنی نیست نبوده و نخواهد بود (موسوی چلک و حسینی، 1389). امروزه یکی از شاخص های مهم در ارزیابی میزان سلامتی افراد، درک کیفیت زندگی آنها می باشد. کیفیت زندگی وابسته به سلامت بیانگر درک فرد از موقعیت زندگی خویش که تحت تاثیر سیستم فرهنگی ارزشی زندگی فرد قرار دارد. بر همین اساس اهداف، انتظارات،استانداردهاو خواسته های فرد متاثر از وضعیت جسمانی،روانی،میزان استقلال و روابط اجتماعی و اعتقادات اوست که شامل سه حیطه جسمانی، روانی و اجتماعی می باشد. حیطه جسمانی به درک فرد به توانایی انجام فعالیت های روزانه و انرژی فرد بستگی دارد.حیطه اجتماعی به انزوا،وابستگی،سطح روابط با خانواده و بستگان و شرایط محیط های اجتماعی دیگر وابسته است و بالاخره حیطه های روانی آن در اشتراک با مفاهیم روانی و هیجانی است و مسائلی چون ترس، خشم، سعادت، خوشی و اضطراب مطرح می شود

1- Farrell M, Singleton N, Strang J. Drugs and prisons: A high risk and high burden environment. In: Shewan D,
Davis JB, editors. Drug use and prison: An international perspective. 1st ed. Amsterdam: Harwood Academic
Publishers; 2000. p. 203-15
2- Nelles J, Hirsbrunner H, Fuhrer A, Doblermikola A, Harding TW. Reduction of drug and HIV related harm in
principles. In: Shewan D, Davis JB, editors. Drug use and prison: An international perspective. 1st ed. Amsterdam:
    Harwood Academic Publishers; 2000. p. 27-45.
37- میرزایی رقیه، ارزیابی پایایی و اعتبار آزمون SCL-90- R د رایران، پایان نامه کارشناسی ارشد روانشناسی عمومی و علوم رفتاری دانشکده روانشناسی، دانشگاه تهران.1359، صفحه:34 – 123
38- بیان زاده سیداکبر، عاطف وحید محمدکاظم، شاه محمدی داود، نصراصفهانی مهدی، نوری قاسم آبادی ربابه، غرایی بنفشه ، موتابی فرشته، طرح اثر بخشی درمان اعتیاد، گزارش چاپ نشده دپارتمان بهداشت روان و پیشگیری از سوء مصرف مواد سازمان جهانی بهداشت و ستاد مبارزه با مواد مخدر نهاد ریاست جمهوری.1278، صفحه 38.
3.اختیاری، حامد. اعتیاد به عنوان یک بیماری مغزی. فصلنامه اعتیاد. شماره اول/ پاییز 1386.
4.سلیمانی اسماعیل وحبیبی یعقوب(1393) ارتباط تنظیم هیجان و تابآوری با بهزیستی روانشناختی در دانشآموزان/ ، مجلهی روانشناسی مدرسه/دورهی3، شماره 51-72/4
  5.  حجتی ،حمید.الوستانی،سودابه .حاجی بیگلو،اعظم.آخوندزاده ،گلبهار .حکمتی پور،نفیسه. (1388).بررسی بهداشت روانی و ارتباط آن با کیفیت زندگی در معتادان مراجعه کننده به مرکز ترک اعتیاد استان گلستان
6.تاجری، بیوک. سبب شناسی و درمان اعتیاد. نشراندیشه نو. تهران،1389.
7.کیانی دهکردی، منصوره (1384). بررسی عوامل عینی و مداخله پذیر تاب آوری در برابر وابستگی به 8..مواد در پسران مردان وابسته و غیر وابسته به مواد، پایان نامه دکتری تخصصی روانپزشکی، دانشگاه علوم زیستی و توانبخشی.
9. تاجری، بیوک. سبب شناسی و درمان اعتیاد. نشراندیشه نو. تهران،1389.
10موسوی چلک، سید حسن. حسینی، سید محمد رضا. مواد مخدر صنعتی و نوین و پیامدهای اجتماعی آن .انتشارات شلاک. تهران،1389.
11جرگه، مراد.جرگه، مجید. ناظم، فرزاد. یافانی،علی. اضطراب، افسردگی و کیفیت زندگی در بیماران مبتلا به جراحی پیوند عروق کرونر. روانشناسی معاصر، ویژه نامه 5، 1389ص 235- 234.
12-براتی، مجید؛ وردیپور، حمیدا... جلیلیان، فرزاد (1390) وضعیت سوءمصرف مواد محرک و توهم زا و عوامل پیش بینی کنندهی آن در میان دانشجویان. مجله اصول بهداشت روانی، (13)4, 373-364
13منصوری جلیلیانافسانه,یزدانبخش کامران(1393)پیشبینی گرایش به سوءمصرف مواد مخدر بر اساس طرحوارههای ناسازگار اولیه و کمالگرایی در دانشجویان/فصلنامه اعتیاد پژوهی سوءمصرف مواد، سال هشتم، شماره سی و دوم